طرح بانك اطلاعات پروژه هاي تحقيقاتي و مدارك علمي آب

فصلنامه اطلاع رساني. دوره 13 ، شماره 2 زمستان 1376
 

نوشته: مهرخ ملكيان
عضو هيئت علمي مركز اطلاعات و مدارك علمي ايران

كليدواژه‎ ها
… آب … بانك اطلاعاتي … منابع آب … طرح‎هاي تحقيقاتي … استاندارد
چكيده
هدف از اجراي اين طرح، جمع آوري و سازماندهي اطلاعات مربوط به پروژه هاي تحقيقاتي و مدارك علمي آب است. اطلاعات گردآوري شده به همراه چكيده آن‎ها با استفاده از دستورالعمل US MARC BIBLIOGRAPHIC FORMAT 1995 به كاربرگه ها منتقل و پس از انجام كنترل‎هاي لازم به ماشين وارد شده است. تاكنون اطلاعات مربوط به 5000 مدرك (مقاله سمينار، گزارش تحقيقاتي، پايان‎ نامه، مقاله مجله) وارد ماشين شده و بازيابي اطلاعات و مدارك توأماً امكان‎پذير است. مدارك به زبان‎هاي فارسي، انگليسي، فرانسه، آلماني و روسي، و توصيفگرها به دو زبان فارسي و انگليسي است.

در سال 1374 بنا به نياز وزارت نيرو به اين بانك اطلاعاتي، قرارداد همكاري چهار سال هاي بين اين وزارتخانه و مركز اطلاعات و مدارك علمي ايران منعقد گرديد. در وزارت نيرو كليه امور پژوهشي آب زيرنظر شوراي تحقيقات آب انجام مي‎گيرد. در واقع اعضاي اين شورا براي تصويب طرح‎هاي تحقيقاتي مربوط به آب در وزارت نيرو، به يك بانك اطلاعاتي از مدارك تحقيقاتي كار شده در دانشگاه ها و مؤسسات تحقيقاتي كشور نياز دارند تا در اسرع وقت بتوانند به اطلاعات و چكيده اي از مدارك، يا در صورت لزوم به اصل آن‎ها دسترسي حاصل نمايند.
هدف از اجراي اين طرح جمع آوري و سازماندهي اطلاعات مربوط به پروژه هاي تحقيقاتي و مدارك علمي آب در موضوعات زير است:
هيدرولوژي، صنايع آب آشاميدني، مديريت بهره برداري از آب، حقوق آب، آلودگي آب، توزيع آب، آب‎هاي زيرزميني، آب‎هاي سطحي، نزولات جوي، آلودگي دري، آبياري و زهكشي، كنترل سيلاب، كيفيت آب، طبقه‌بندي كيفيت آب، سدسازي و صنايع ذيربط، ارتباط خاك و آب، اقتصاد آب، آب و جمعيت، خاك شناسي، زمين شناسي و زلزله، ژئوفيزيك، ژئو تكنيك، استانداردهاي آب.
اطلاعات گردآوري شده پس از انجام كنترل‎هاي لازم به رايانه وارد مي‎شود و مي‎توان از طريق نام نويسنده، نام سازمان، عنوان، توصيفگر، كليد واژه، نام سازمان يا اسامي افراد (چنانچه توصيفگر واقع شده باشند)، اسامي جغرافيايي، ناشر، منبع، سال و چكيده به بازيابي اطلاعات و در صورت لزوم به بازيابي اصل مدرك اقدام كرد.

مراحل انجام كار
ابتدا دانشگاه ها و مؤسسات تحقيقاتي كه در زمينه آب و موضوعات مورد قرارداد فعاليت تحقيقاتي داشتند شناسايي شدند و با توجه به يكي از اهداف مركز اطلاعات و مدارك علمي ايران كه استاندارد كردن فعاليت‎هاي اطلاع‎رساني مركز براي وصل شدن به شبكه هاي اطلاعاتي جهاني است، بخش رايانه مركز با بهره‎ گيري از دستورالعمل US MARC BIBLIOGRAPHIC FORMAT 1995 به طراحي كاربرگه ها اقدام نمود. تاكنون كاربرگه هاي مربوط به گزارش‎هاي تحقيقاتي، پايان نامه ه، مقالات سميناره، و مقالات مجلات تهيه شده و كار برگه مدارك استاندارد و نقشه در دست نهيه است. ابتدا كاربرگه ها به طور آزمايشي مورد استفاده قرار گرفتند و پس از رفع اشكالات و انطباق با وضعيت مدارك فارسي و انجام تصحيحات لازم، براي كار وسيع آماده شدند. مدارك گردآوري شده پس از آماده‎ سازي و شماره گذاري با استفاده از اصطلاحنامه هاي زير نمايه سازي شدند:

1.Thesaurus of water resources terms،
2.TEST (Thesaurus of Engineering and Scientific Terms)،
3.Ei Thesaurus،
4.SPINES Thesaurus،
5.Thesaurus of Law.

كليدواژه هاي انتخابي كه در اصطلاحنامه هاي مذكور موجود نبودند با فرهنگ‎ها و واژگان هاي زمين ‎شناسي، فني و مهندسي، كشاورزي، محيط زيست، حقوق، جامعه شناسي و جز اين‎ها كنترل شدند.
در اين بانك اطلاعاتي اصل مدارك به زبان‎هاي فارسي، انگليسي، فرانسه و آلماني و توصيفگرها به دو زبان فارسي و انگليسي است. مداركي كه داراي چكيده بودند، چكيده آن‎ها عيناً به ماشين منتقل شدند.
اطلاعات منتقل شده به كاربرگه ها سپس با فرمت IRANMARC معين و استفاده از نرم افزار CDS/ISIS به ماشين داده شده است. در حال حاضر كارهاي اطلاعاتي مربوط به 7000 مدرك به اتمام رسيده و در پايان طرح، 10000 ركورد و اطلاع ذخيره و بازيابي مي‎شوند كه پس از انجام تصحيحات لازم و هماهنگي توصيفگرها و ايجاد ارتباط بين ارجاعات به چاپ مجموعه هاي 1000 تايي از اطلاعات آب اقدام مي‎شود.
نتايجي كه از اين بانك اطلاعاتي حاصل مي‎شود به قرار زير است:
1. امور آب وزارت نيرو، و كليه سازمان‎هاي پژوهشي و دانشگاه هاي كشور با استفاده از اين بانك اطلاعاتي مي‎توانند از دوباره‎ كاري‎هاي تحقيقاتي ممانعت به عمل آورند.
2. اطلاعات آن مي‎تواند مورد استفاده در برنامه ريزي آب كشور قرار گيرد و چنانچه كليه مدارك موجود گردآوري شوند و به زور برسند، مي‎توان آن‎ها را به مجموعه ها و زير مجموعه هاي موضوعي زير دسته بندي كرد:
الف – سدسازي: شامل بخش‎هاي مطالعات منابع آب و كنترل سيلاب‎ه، آناليز سازه هاي هيدروليك، سدهاي بتني، سدهاي خاكي، ژئوتكنيك، زمين شناسي؛
ب – آب و فاضلاب: شامل آب‎هاي سطحي، آب‎هاي زيرزميني، آبرساني،...؛
پ – آبياري و زهكشي: شامل بخش‎هاي آبياري و زهكشي، كشاورزي، سدهاي انحرافي؛
ت – حفاظت خاك و آب و آبخيزداري: شامل بهره برداري بهينه از منابع آب و خاك،...؛
ث – جنبه هاي مختلف زيست‎محيطي آب: شامل بخش‎هاي محيط زيست انساني، محيط زيست طبيعي و ارزيابي اثرات زيست محيطي؛
ج – جمعيت: شامل مطالعات مربوط به جمعيت شهرها و روستاهاي كشور،...؛
چ – هواشناسي: شامل مطالعات مربوط به باران، برف، درجه حرارت محيط،...
در اينجا لازم ا ست به شرح مختصري درباره مدارك مربوط به موضوعات فوق اشاره شود.

الف – سدسازي
سدها ساختمان‎هاي عظيم بشر ساخت مي‎باشند كه به دليل پيچيدگي و دخالت پارامترهاي فيزيكي، ژئومكانيكي، هيدرولوژيكي، سازه‎اي، و فرسودگي مصالح به سرمايه گذاري سنگيني نياز دارند. بعلاوه، سدسازي نياز به تحقيقات قبلي، و پس از ساخت نيز به جهت نگهداري احتياج به بازرسي ادواري و مستمر فني دارد كه در تمام اين مراحل داشتن اطلاعات دقيق، صحيح و كامل مورد نياز است.
يكي از پارامترهايي كه در پروژه هاي سدسازي در ايران بايد به آن توجه داشت، سدهاي واقع در مناطقي است كه از سنگ‎هاي انحلال‎ پذير(3) بخصوص سنگ آهك تشكيل شده‎اند و با توجه به پايداري و دوام پذيري اين گونه پروژه ها از ديدگاه اقتصادي و هزينه هاي گزافي كه دارند، عدم توجه به وضعيت زمين‎شناختي منطقه و ويژگي‎هاي فني و مهندسي مشكلاتي به بار خواهد آورد. بررسي زمين شناختي قسمت‎هاي جنوب و جنوب غربي (7)“ (8)“ (16) ايران نشان داده كه لايه هاي زمين را در اين مناطق سنگ‎هاي كربنه تشكيل داده‎اند كه موجب تشكيل مناطق كارستي شده است. داشتن اطلاعات و مدارك لازم در پروژهاي سدسازي بخصوص در اين مناطق كه 06/0 درصد مساحت كل كشور است از اولويت ويژه اي برخوردار است. به همين جهت در اين پروژه ها داشتن شناخت از وضعيت زمين‎شناختي، خواص فيزيكي، مكانيكي، شيميايي (17)، (24) سنگ‎ها از ضروريات است.
يكي ديگر از پارامترهاي مهم در پروژه هاي سدسازي، زلزله(26) است. با توجه به اين كه سرزمين ايران پوسته‎اي چين خورده است كه در آن شكستگي‌ها و گسل‎هاي فراواني ديده مي‎شود، مدارك مربوط به مطالعات زمين‌شناختي و زلزله شناختي در تأسيسات آبي بخصوص سدها نقش مهمي را ايفا مي‎نمايد؛ بخصوص كه زلزله ها از عوامل اصلي رسوب‎گذاري در پشت سدها(2) است. بعلاوه به عناويني از پايان نامه ها برخورد شد كه علل رسوب‎گذاري در پشت بعضي از سدهاي ايران (4)،(14)،(30) و نحوه رسوب‎زدايي (13)، (23) را مورد بررسي قرار داده بودند كه به مجموعه اين بانك افزوده شد.
از نظر جغرافيايي، نيمي از مساحت ايران مناطق كوهستاني، و حدوداً يك چهارم كل كشور داراي شيب بيش از 15 درجه است. اين وضعيت، وقوع زلزله هاي كوچك و بزرگ، همچنين وجود گسله ها و وقوع بارندگي در اين مناطق، پديده‎اي را به وجود آورده است كه موجب حركت مواد در دامنه ها (زمين لغزش) (29) مي‎شود. بدين لحاظ كليه مدارك مؤسسه بين المللي زلزله شناسي و مهندسي زلزله كه يكي از واحدهاي تابعه وزارت فرهنگ و آموزش عالي مي‎باشد و در سال 1368 تأسيس شده مورد بررس قرار گرفت و به گردآوري و آماده سازي مدارك آن اقدام شد.
در اين ارتباط از مجموعه هاي انتشاراتي مركز تحقيقات ساختمان و مسكن، اداره كل مسكن و شهرسازي، وزارت مسكن و شهرسازي، سازمان زمين‎شناسي و سازمان نقشه‎برداري نيز در اين بانك اطلاعاتي استفاده شده است.

ب – آب و فاضلاب
در اين مبحث در بين پايان نامه ه، مقالات سميناره، گزارش‎هاي تحقيقاتي، و مقالات علمي مجلات به عناوين فراواني برخورد شد كه درباره آب‎هاي سطحي (رودخانه ها و چشمه ها و ...) آب‎هاي زيرزميني (شامل چاه ها و قنات‎ها و ...) و نوسانات سطح اين آب‎ها بود. همينطور وضعيت كيفي آب مشروب برخي از شهرها و روستاها بررسي شده بود. در مبحث فاضلاب به عناويني درباره چگونگي استفاده از فاضلاب‎ها (20)، بررسي‎هايي بر روي مقدار فلزات سنگين يا سموم حاصل از پساب و فاضلاب (28) صنايع و تغييراتي كه آن‎ها بر خواص شيميايي آب‎هاي سطحي و زيرزميني (5)، (11)، (12) ايجاد مي‎نمايند، يا عناويني كه در جهت بهبود كيفيت آب نوشته شده‎اند برخورد شد. نتايج بسياري از بررسي‎ها كاربردي است. به عنوان مثال موضوعي يكي از اين مدارك ”بررسي و مقايسه ميزان آب شستگي (Scour) اطراف آب‎شكن (Groin)هاي باز با استفاده از مدل هيدروليكي (19) است و پژوهشگر به اين نتيجه رسيده كه به منظور ممانعت از فرسايش سواحل ايران، استفاده از آب‎شكن‎هاي باز مناسب‎تر از نوع بسته آن است و تأكيد مي‎نمايد كه اين سازه ها در ارتباط با فرسايش سواحل تاكنون در ايران طراحي و اجرا نشده است. با يك بررسي اجمالي از مدارك گردآوري شده در موضوع آب و فاضلاب، برناكامل بودن تحقيقات و اين كه اكثر تحقيقات انجام شده به صورت پراكنده بوده و بدون استفاده از نتايج آن رها شده ‎اند و به اين كه هيچ انسجام و هماهنگي بين آن‎ها برقرار نيست پي مي ‎بريم.

پ- آبياري و زهكشي
در مبحث آبياري,‌عناوين كار شده شامل تحقيقاتي است درباره روش‎هاي مختلف آبياري و مقايسه آن‎ها با روش‎هاي آبياري سنتي (27) در ايران، چگونگي استفاده از آب‎هاي شور و لب شور (21)، ايجاد سدهاي مخزني براي تعديل شوري آب‎، بررسي علل شوري آب بعضي از رودخانه ه، و بررسي اثر رژيم‎هاي مختلف آبياري گياهان. در اين رابطه مقدار آب آبياري، راندمان مصرف آب و نياز آبي گياه (تبخير و تعريق حقيقي)، و ايجاد پتانسيل آب و خاك بررسي شده است. احداث شبكه هاي آبياري و زهكشي، و روش‎هاي مختلف استفاده از آب‎ هاي شور در آبياري مورد مطالعه قرار گرفته است.

ت – حفاظت خاك، آب و آبخيزداري
در اين ارتباط مطالعات وسيعي در مؤسسه تحقيقات خاك و آب وزارت كشاورزي انجام شده و خاك‎هاي نقاط مختلف كشور به صورت اجمالي، تفصيلي و نيمه تفصيلي بررسي شده كه سعي گرديد كليه مطالعات مرتبط با موضوع آب و خاك در اين ارتباط با كنترل سيلاب و مهار آن، فرسايش خاك (22) و آب شستگي و همچنين مطالعات زمين ‎شناختي در ارتباط با تغذيه مصنوعي، و استفاده از آب‎هاي شور كويرهاي ايران برخورد شد كه اين نوع مدارك نيز گردآوري شدند.

ث – جنبه هاي مختلف زيستي محيطي آب
در بين مدارك گردآوري شده، عناوين متعدد دال بر بررسي وضع بهداشتي آب‎هاي سطحي و زيرزميني است. بررسي غلظت تركيبات ازته، كلروره، آرسنيك و تركيبات سمي در آب‎هاي زيرزميني، و بررسي‎هايي درآب‎هاي زيرزميني، و بررسي‎هايي درباره آب رودخانه هاي مختلف ايران از نظر بهداشتي يا آب لوله‎كشي برخي از شهرهاي ايران از نظر فيزيكي، شيميايي، باكتريولوژيكي و انگلي (1) مشاهده شد.
مطالعاتي هم صورت گرفته كه نشاندهنده آلودگي آب چشمه هاي آب معدني و آب‎ هاي گرم است كه اين دسته نيز گردآوري شدند. بررسي مقدماتي كليه اين مطالعات دال بر پراكنده و ناكامل بودن آن‎ها است.

ج ـ جمعيت
آب و جمعيت لازم و ملزوم يكديگرند؛ بدين لحاظ در توسعه شهرها بررسي وضعيت جغرافيايي، ميزان آب‎هاي سطحي و زيرزميني، و جمعيت از اهميت ويژه اي برخوردار است. بدين جهت از ابتداي طرح، كليه بررسي‎هايي كه در اين باره انجام شده در مد نظر بوده و به گردآوري مدارك آن اقدام شده است. بدين لحاظ آب مورد نياز جمعيت شهره، واگذاري انشعاب، واگذاري اشتراك فاضلاب، لوله گذاري آب، لوله گذاري فاضلاب و فروش آب در اين مبحث مطرح است. بررسي هاي مربوط به كيفيت آب از نظر بهداشتي، فيزيكي، شيميايي، ميكروبي، انگلي و علل آلودگي، (18) همچنين بررسي‎هاي مربوط به مواد مورد نياز جمعيت در آب مصرفي، مانند يد و فلوئور (15)، (10) و روش‎هاي انداز هگيري و تنظيم مقدار اين عناصر مفيد گردآوري شده است.
چ- هواشناسي
واقع شدن ايران بر روي كمربند خشك جهاني موجب شده كه رژيم‎هاي بارندگي آن از ويژگي‎هاي خاصي برخوردار باشند. كمي باران و نوسان مكاني و زماني آن از اهم اين ويژگي‎ها به شمار مي‎روند. نوسانات منفي بارندگي موجب خشكسالي ‎هايي (18) با شدت كم يا زياد در پهنه هاي مختلف كشور مي‎شود و نوسانات مثبت آن در حد نهايت موجب وقوع سيل و از ميان رفتن كشاورزي و تغييرات منابع مي‎گردد. بدين لحاظ مطالعات سازمان هواشناسي و سازمان‎ها و مؤسسات پژوهشي كه در اين رابطه فعاليت تحقيقاتي داشتند جستجو و مطالب آن‎ها به اين بانك اطلاعات افزوده شد.

نتيجه
با توجه به اين كه اولين گام در برنامه ريزي آب كشور نياز به گردآوري و سازماندهي اطلاعات صد ساله دارد، نتايج حاصل از اين بانك اطلاعاتي در قالب چند پيشنهاد ارائه مي‎شود.
1- گردآوري و سازماندهي كليه مدارك از صدسال قبل تا به امروز مورد نظر وزارت نيرو در زمينه آب، و وارد كردن آن‎ها در رايانه؛
2- تشكيل تيم متخصصان و پژوهشگران آب كشور در زمينه هاي مختلف با استفاده از اسامي آن‎ها كه در اين بانك اطلاعاتي موجود است؛
3- تقسيم‎بندي موضوعي مدارك و تشكيل مجموعه ها و زير مجموعه هايي از آن‎ها؛
4- تقسيم جغرافيايي مدارك؛
5- تحليل موضوعات و محل‎هاي جغرافيايي و پيداكردن جاهاي خالي كه نياز به تحقيقات بيش‎تر دارند، و همچنين مشخص نمودن تحقيقات ناكامل؛
6- تهيه فهرست كامل از موضوعات و عناويني كه نياز به تحقيق دارند؛
7- معرفي اين فهرست‎ها در دانشگاه ها و مؤسسات تحقيقاتي مربوط تا دانشجويان دوره هاي كارشناسي ارشد و دكتري دانشگاه ها و پژوهشگران رشته هاي آب و موضوعات وابسته بتوانند با كمك مالي وزارت نيرو به كامل نمودن اين مجموعه كمك نمايند؛
8- تهيه بانك اطلاعاتي از متخصصان آب با استفاده از تجارب مركز اطلاعات و مدارك علمي ايران.