مهندسي آبياري يا کشاورزي _ آب
استاد دانشگاه فردوسي مشهد و عضو شوراي مركزي سازمان نظام مهندسي كشاورزي و منابع طبيعي جمهوري اسلامي ايران
طي بخشنامه اي که اخيرا" به دانشکده کشاورزي کشور ابلاغ شده است با اصلاح و تغيرات اندکي که در برنامه درسي دوره چهار ساله کارشناسي مهندسي آبياري و زهکشي به عمل آمده است اين رشته به مهندسي کشاورزي خط تيره آب (مهندسي کشاورزي _ آب)تغير داده است.احتمالا روي اين موضوع كه چرا نام رشته مهندسي آبياري تغيير پيدا كند و آيا مهندسي كشاورزي – آب در برگيرنده محتواي اين رشته هست يا خير؟ بايد كار كارشناسي زيادي انجام شده باشد كه چون شخصا در هيچ كدام از جلسات مربوطه شركت نداشته ام از كم و كيف آن اطلاعي در دسترس نيست. اما در اين حال نتوانستم ضرورت انجام آن را و اينكه چرا بايد نام آبياري را عوض كنيم براي خود توجيه كنم. زيرا به نظر من آبياري يكي از رشته هاي علمي و مهم كشاورزي كشور ما است و با توجه به اهميت آن در كشور لازم است در اين رشته خاص متخصص داشته باشيم. و در اين رابطه اسم و عنوان رشته نيز مهم مي باشد. زيرا و قتي گفته مي شود فلان شخص در رشته آبياري تخصص داشته و يا اينكه مهندس آبياري است حداقل انتظاري كه از او مي رود اين است كه از علم آبياري اگاهي داشته باشد و بتواند يك طرح يا موضوع آبياري را حل و فصل نمايد. اما آيا اگر به يك نفر ، مهندس كشاورزي – آب اطلاق كنيم آيا چنين برداشتي از طرف عموم در مورد او صادق خواهد بود يا خير. به نظر بنده ، دانشجويان در دانشكده هاي كشاورزي آبياري مي خوانند نه آب و بايد دانست كه علم آب مقوله اي جداگانه و علم آبياري مقوله اي ديگر است.
در مقدمه بخشنامه به صراحت به اهميت آبياري و زهكشي و لزوم داشتن متخصص در اين باره اشاره شده و آمده است كه ” براي تامين نيروي انساني متعهدو متخصص به منظور ميل به خود كفائي فني در زمينه آبياري و زهكشي لازم است متخصصيني تربيت شوند كه بتوانند با استفاده از دانش و تجربيات خود در توسعه و رشد اقتصادي كشور از طريق آموزش، تحقيق و برنامه ريزي و طراحي آبياري و زهكشي و بالا بردن راندمان هاي بهروري از منابع آب و خاك مؤثر باشند” و نيز در اهداف اين رشته ذكر گرديده است كه “ در دوره كارشناسي كشاورزي تحت عنوان مهندسي كشاورزي – آب به رشته اي اطلاق مي گردد كه با دارا بودن مجموعه اي از علوم و روش ها در زمينه هايي كه ذيلا بيان مي گردد كارائي و مهارت هاي مورد نظر را تامين نمايند.“
· شناسايي مراحل مختلف مطالعه ، شركت در برسي و طراحي پروژه هاي آبياري و زهكشي مهندسي
· شناسايي نحوه بهره برداري و نگهداري و مديريت شبكه هاي آبياري و زهكشي
· برنامه ريزي ، تحقيقات ،طراحي و آموزش علوم آبياري و زهكشي
بنابر اين ملاحظه مي شود كه بازهم قرار است تحت عنوان مهندسي كشاورزي – آب متخصصين آبياري و زهكشي تربيت شوند. يعني با توجه به محتواي برنامه آموزشي در همه ابعاد ولو اسم رشته مهندسي كشاورزي – آب باشد ، هدف تربيت مهندس براي كار در زمينه آبياري و زهكشي است. بنابر اين لزوم تغيير نام رشته آبياري را بايد در جاي ديگر جستجو كرد و به نظر مي رسد كه مشكل در واژه و عنوان مهندسي آبياري براي فارغ التحصيلان باشد.
برخي همكاران مشكل را در برداشت اشتباه از واژه آبياري مي دانند و معتقدند كه ما آنچه در دانشكده كشاورزي آموزش مي دهيم irrigationاست و لغت آبياري براي irrigation ترجمه مناسبي نمي باشد و ضرورت دارد كه اسم رشته آبياري تغيير پيداكند. برخي ديگر از همكاران نيز عدم تمايل دانشجويان و ناخشنودي از اطلاق كلمه آبياري به عنوان يك مهندس به آنها را ضرورت تغيير اين رشته مي دانند و تصور مي كنند به لحاظ اسمي كلاس مهندسي كشاورزي - آب بالاتر از آبياري است. گروهي نيز عنوان مي كنند كه فارغ التحصيلان اين رشته علاوه بر آبياري ساير دروس مربوط به آب را مي گذرانند و بعضا در مشاغلي غير آبياري مشغول به كار مي شوند و آنچه ضرورت دارد اين است كه آنها را با عنوان مهندس آبياري بناميم .
همچنين عنوان مي شود آبيار به كسي گفته مي شود كه يار آب باشد و آبياري به معني ياري كردن آب است حال آنكه«irrigation» ياري كردن آب نيست و به همين دليل ترجمه آبياري براي«irrigation» مناسب نمي باشد و نيز گفته مي شود كه irrigation تنها مربوط به كشاورزي نيست و اين واژه در پزشكي و ساير رشته ها هم به كار برده مي شود. شايد بسياري از اين استدلال ها درست باشد اما در فرهنگ لغت و بستر«irrigation» به معني آب دادن مصنوعي زمين براي تامين رطوبت به منظور رشد گياه تعريف شده است و در لغتنامه دهخدا كلمه فارسي آبياري نيز آب دادن باغ و كشتزار و كارو پيشه آبيار توصيف گرديده است. بنابر اين هيچ گونه برداشت اشتباه يا غير علمي بر واژه «irrigation» و ترجمه فارسي آن بعنوان آبياري و تعاريف برگزيده شده مترتب و آنچه در دانشكده هاي كشاورزي تا بحال مطرح بوده همان «irrigation» است و آبياري هم ترجمه صحيح آن است كه هدف رشته نيز همين امر بوده است و اگر هم اين تعاريف درست نباشد حداقل در بين فن و عموم مردم مشخص است كه «irrigation» چيست و آبياري كدام است.
اما اينكه كلمه آبياري و مهندس آبياري براي داوطلبين كنور دانشگاه ها جذابيت ندارد من هم آن را قبول دارم. ولي اين موضوع به دليل عنوان و اسم رشته آبياري نيست كما اينكه اگر فارغ التحصيلان اين رشته در بازار كار از ارزش و اعتبار بالائي برخوردار باشند داوطلبين به آن توجه نخواهند كرد. البته بايد قبول كرد كه در بازار كار كنوني از مهندس آبياري بيشتر در جاهائي غير از آبياري استفاده مي شود لذا يك نفر مهندس آبياري از خود سوال مي كند كه اگر من در بخش هاي مختلف آب به غير از آبياري فعاليت مي كنم چه دليلي دارد كه با عنوان آبياري شناخته شوم.
و جود تعداد زياد فارغ التحصيلان بيكار در رشته كشاورزي كه آبياري نيز از آن مستثني نمي باشد، اين ايده را تقويت كرده است كه اگر به جاي عنوان مهندس آبياري مثلا عنوان آنها مهندس آب باشد شايد دامنه بكار گيري آن در بازار بيشتر شود. مي دانيم كه دانشجويان آبياري از بين داوطلبين رشته فيزيك و رياضي انتخاب مي شوندو من در دوران طول خدمت خود مشاهده نكرده ام كه دانشجوي بر حسب علاقه رشته آبياري را در اولويت اول انتخاب كرده باشد بلكه هميشه آن را پس از رشته هاي جذاب ديگر مانند برق، عمران، مكانيك و غيره انتخاب مي كنند. لذا براي من هم اين شوال مطرح است كه با توجه به آبياري و لزوم داشتن متخصص آبياري در كشور چرا رغبت زيادي در بين دانشجويان اين رشته را شاهد نيستم. اگر ما به لزوم داشتن متخصص در رشته آبياري معتقد باشيم به نظر مي رسد كه تغير نام رشته فقط پاك كردن صورت مساله است و نه حل آن !
ايران هزاران سال است كه در آبياري سابقه تجربي و علمي دارد. اما از نظر قدمت در آبياري همطر از كشور هاي مانند مصر و برخي ديگر از مناطق جهان هستيم و نبايد اين مساله مهم را كم رنگ كنيم. با وجودي كه در مصر پيشذفت هاي زيادي درزمينه آبياري صورت گرفته است و بسياري از مسائل داخل مزرعه در آن كشور حل و شناخته شده است اما هنوز آبياري ركن توسعه در آن كشور است و علاوه بر وزارتخانه ها و مؤسسات مختلف، سازمان هاي زيادي نيز تحت عنوان آبياري در آن كشور فعاليت دارند.
در كشوري مثل امريكا هنوز در دانشكده هاي معروفي مانند يوتا و كاليفرنيا با عنوان آبياري دانشجويان فارغ التحصيل مي شوند. با وجودي كه ايران جزو شش كشور بزرگ دنيا از نظر وسعت اراضي تحت آبياري مي باشد و توليدات كشاورزي ما عمدتا از اراضي آبي بدست مي آيد و 95% مصارف آب كشور در اين بخش مصرف مي شود انتظار اين است كه در دنياي علم حداقل در رشته آبياري حرفي براي گفتن داشته باشد(همان طور كه مصر و پاكستان و هندوستان حرفي براي گفتن دارند)و شايسته نيست كه فعاليت در زمينه آبياري به قدري كم رنگ شود كه حتي متخصصيني هم با اين عنوان نداشته باشيم. بايد قبول كرد كه در سال هاي اخير به علم آبياري آنطور كه شايسته است كمتر توجه شده است پرداختن به مهندسي آبياري و فراموش كردن علم آبياري به زيان بخش كشاورزي تمام شده است. كما اينكه مسائل آبياري در داخل مزرعه از بزرگترين چالش هاي بخش كشاورزي است. بيشترين سرمايه گذاري در سالهاي كذشته در زمينه تامين آب، سد سازي و آب رساني بوده و مسائل داخل مزرعه از نظر روابط آب، خاك، گياه،سيستم هاي آبياري و بهره وري آب توجه چنداني مبذول نشده است در حالي كه مشكل ما در داخل مزرعه است و نه خارج از آن ! حتي در برنامه آموزشي رشته آبياري نيز اين مشكل مشاهده مي شود دانشجويان رشته آبياري در دانشكده هاي كشاورزي حتي يك درس اجباري در زمينه فيزيك خاك يا رابطه آب، خاك و گياه كه اساسي ترين درس را در علم آبياري تشكيل مي دهد نمي گذرانند و هميشه سعي شده است جنبه هاي مهندسي رشته آبياري بيشتر تقويت شود. دانشجويان اين رشته دوروس زيادي در هيدروليك و مكانيك سيالات و رياضيات و نقشه برداري و امثال آن مي گذرانند كه اگر چه بسيار مهم مي باشند ولي بيشتر ماهيت مهندسي دارند. ما روش هاي آبياري سنتي زيادي در نقاط مختلف ايران داريم كه هيچ وقت آنها را تدريس نكرده ايم كما اينكه درمورد قنات نيز درس خاصي نداشته ايم.
گرچه در سالهاي اخير در زمينه مهار آب و سد سازي و آبرساني (مهندسي آبياري) پيشرفت هاي فراواني داشته ايم اما همزمان استفاده از آب و آبياري(علم آبياري) راجدي نگرفته ايم مثلا مواردي وجود دارد كه سالها قبل سد و كانال هاي آبرساني درجه يك و دو آن ساخته شده است در حالي كه هنوز براي آن ، شبكه هاي توزيع داخل مزرعه و يا سيستم آبياري طراحي و اجرا نشده است.
كارهاي مهندسي را مي توان با وارد كردن فناوري و استفاده از تجارب ساير كشور ها در مدت كوتاهي(اگر سرمايه كافي در اختيار باشد) انجام داد و نتايج آن را با چشم مشاهده كرد. اما عمليات آبياري تابع شرايط آب و هوائي، اجتماعي، فرهنگي، فني، بيولوژيكي،زماني و دهها عامل پيچيده ديگر كه به سرمايه بسيار بيشتر نياز دارد و نتايج آن نيز به سرعت ممكن است قابل مشاهده عيني نباشد.
تمركز سرمايه گذاري سخت افزاري در مقوله آبياري باعث شده است كه اولا بازار كار چه در بخش دولتي و چه در بخش خصوصي و مهندسان مشاور براي مهندسي آبياري بيشتر از ساير رشته هاي كشاورزي باشد و ثانيا مهندسين آبياري نيز به سوي جنبه هاي فني تمايل پيدا كنند. به همين دليل به تدريج دانشكده هاي كشاورزي در رشته آبياري خود نيز، از نظر دروس به سمت مهندسي آبياري تغيير جهت داده اند تا علم آبياري.
به نظر مي رسد كه اگر مسائل مهندسي مربوط به آبياري به عنوان يكي از زير شاخه هاي رشته عمران در دانشكده هاي مهندسي متمركز مي گرديد و در دانشكده هاي كشاورزي بيشتر به علوم آبياري پرداخته مي شد(كه در اين صورت لازم نبود فقط از داوطلبين رياضي- فيزيك دانشجو انتخاب شود) نتيجه بهتري عيد بخش كشاورزي مي گرديد.
در هر حال با حذف نام آبياري به تدريج بزرگترين مساله كشاورزي كشور كم رنگ جلوه خواهد كرد. آبياري از مدتها به عنوان بزرگترين چالش فراوري كشاورزي بوده است. 60 سال پيش به موجب قانوني كه در ارديبهشت ماه سال 1322 تصويب و در مرداد ماه سال 1324 به مرحله اجرا درآمد براي حل مسائل آبياري مؤسسه اي به نام بنگاه مستقل آبياري تاسيس گرديد و امور مربوط به آبياري در آن متوركز گرديد. در حالي كه كشور ما با دارابودن 8 ميليون هكتار زمين تحت آبياري و ششمين كشور دنيا از نظر بالا بودن سطح زير كشت آبي، نه تنها موسساتي با اين عنوان وجود ندارند بلكه نام رشته آبياري نيز تغيير پيدا مي كند. ما هنوز مجله يا انجمني با نام انجمن متخصصان آبياري و زهكشي نداريم و كميته ملي آبياري و زهكشي نيز چه به لحاظ جايگاه كنوني و چه به لحاظ نوع فعاليت نمي توانند چنين وظيفه اي را ايفا كنند. آبياري، تلفيقي از مسائل فني و مهندس است كه بايد در خدمت كشاورزي باشد. بخش كشاورزي در اين زمينه كمتر سرمايه گذاري و تلاش داشته است و تصور نشود كه باسرمايه گذاري هايي در چند سال اخير در زمينه آبياري تحت فشار به عمل آمده است مسائل آب و آبياري حل خواهد شد. اگرچه هنوز راه زيادي در پيش است ولي در اين مسير، به مهندسين آبياري ورزيده ،علاقمند و متعصب به اين رشته نياز فراوان خواهد بود.